Takım Yıldızlar hakkında kısa bilgiler

Dünya'dan bakıldığında grup halinde görülen yıldızlar topluluğuna takımyıldız denir. Gruptaki yıldızlar birbirine sanal (düşsel) çizgilerle bağlanacak olursa, ortaya belirli şekiller çıkar. Eski astronomlar bu şekilleri efsanelerdeki belirli hayvanlara ve kahramanlara benzetmiş ve bunların tanrılarca gökyüzüne çıkarıldıklarına inanmışlardır. Takımyıldızların büyük bölümünü, Eski Yunanlılar ve Romalılar adlandırmıştır, ama onlar da bu adları Babilliler'den almış olabilirler. Bu maddede verilmiş olan yıldız haritalarında, gökyüzündeki parlak yıldızlar ve takım yıldızlar gösterilmiştir; siz de takımyıldızların oluşturduğu şekilleri geceleri gökyüzünde görebilirsiniz, ama bu şekillerle gerçek nesneler arasındaki ilişkiyi fark etmek her zaman kolay olmaz.
Bugün astronomlarca belirlenmiş 88 takımyıldız vardır. İS 2. yüzyılda yaşamış olan Yunanlı astronom Batlamyus (bak. BatlamYUS), Almagest adlı kitabında 48 takımyıldız adı saymıştır; o tarihten beri bunlara 40 takımyıldız daha eklenmiştir. Batiamyus'un sıraladığı adların çoğu korunmuştur. Batlamyus'tan sonra verilen adların pek çoğunu ise, 17. ve 18. yüzyıllarda güney gökküredeki takımyıldızları araştıran ve ortaya çıkaran Avrupalı astronomlar takmıştır.
Dünya'dan bakıldığında bir takımyıldızdaki bütün yıldızlar birbirine yakınmış gibi görünür, ama bu durum onların uzaydaki gerçek konumlarının da böyle olduğu anlamına gelmez; çünkü, içlerinden bazıları sanıldığından çok daha uzakta olabilir. Yani, takımyıldızlar gerçekte birbirine yakın duran yıldızlardan oluşan gruplar olmayabilir; yalnızca Dünya'dan bakıldığında böyle görünüyor olabilirler.
Dünya üzerindeki belirli bir noktadan bakıldığında, yılın değişik zamanlarında gökyüzünde değişik takımyıldızlar görülür. Bu, Dünya'nın Güneş'in çevresinde dolanmasından kaynaklanır. Yılın bir bölümünde görülebilen bir takımyıldız altı ay sonra görünürde Güneş'e daha yakın bir konuma geçtiği için geceleri görünmez olur. Bazı takımyıldızlar yalnızca kuzey yarı küreden, bazıları ise yalnızca güney yarıküreden görülebilir. Örneğin, Büyükayı güney yarıküreden, buna karşılık Güneyhaçı da kuzey yarı küreden görülemez.
Güneş'in görünürdeki hareketini yaparken gökkürede çizdiği çembere tutulum ya da ekliptik denir. Bu daire boyunca yer alan 12 takımyıldız burçlar kuşağını oluşturur {bak. Burçlar Kuşaği). Öteki takımyıldızlar, burçlar kuşağının kuzeyinde ve güneyinde kalanlar olmak üzere ikiye ayrılır.
Takımyıldızlar, çeşitli yıldızların ve öbür gökcisimlerinin gökyüzünün neresinde bulunduğunu belirtmekte yararlı olur. Parlak yıldızların çoğunun Eski Yunanca, Latince ya da Arapça'dan gelen ayrı
ayrı adları vardır; kaptanlar ve pilotlar yıldızları bu adlarıyla anarlar. Ama astronomlar, her yıldızı bulunduğu takımyıldızın adıyla adlandırırlar ve aynı takımyıldızda bulunanları birbirinden ayırt etmek
için de, bunların her birine Yunan alfabesinden ayrı bir harf verirler. Örneğin Demirkazık ya da Latince adıyla Polaris, yani kuzey gökküredeki Kutup Yıldızı {bak. Kutup YILDIZI), Küçükayı takımyıldızındaki en parlak yıldızdır ve astronomlar bu yıldızı a Küçükayı ya da Küçükayı'nın a yıldızı
olarak tanımlarlar. (Bu maddede geçen Yunanca harfler, "alfa" olarak okunan "a", "beta" olarak okunan"P","gamma olarak okunan " Y"dır.) Her takımyıldızda belirli özellikleriyle öbürlerinden ayırt edilebilen bazı yıldızlar vardır. Bu maddede en ünlü takımyıldızlar ile yıldızlara değinilmektedir. Bu takımyıldızlar ile yıldızların adlarının çoğu Yunan efsanelerinden ve mitlerinden kaynaklanmaktadır; bu efsane ve mitlere ilişkin daha geniş bilgiyi EFSANE VE MİTLER maddesinde bulabilirsiniz. En iyi tanınan takımyıldızlardan biri Büyükayı'dır (Ursa Majör). Bu takımyıldızdaki en parlak yedi yıldızın düzeni çok çeşitli cisimlere benzetilmiş, bu nedenle de takımyıldıza bugüne kadar Saban, Araba, Yedi Öküzler ve Büyük Cezve gibi çeşitli adlar verilmiştir. Cezvenin sapından en uzaktaki iki yıldıza "İşaretçiler" denir, çünkü bunlar bir çizgiyle birleştirildiğinde Kutup Yıldızı'nı gösterirler.
Orion takımyıldızı genellikle bir avcı olarak çizilmiştir; takımyıldızın üç parlak yıldızı bu avcının kuşağını oluşturur. Kuzey yarıküreden bakıldığında bu kuşağın üzerinde kalan parlak, sarımsı kırmızı yıldıza İkizler evi ya da Elcebbar denir; bu yıldızın Latince adı a Orionis ya da Orion'un a yıldızıdır. Kuşağın altında kalan parlak, beyaz yıldız Ayak (Rigel) ya da (3 Orionis'tir. Güney yarıküreden bakıldığında İkizler evi ile Ayak'ın konumları bunun tam tersidir.
Avcının iki köpeği vardır; bunlardan büyük olanının adı Büyük köpek (Canis Majör), küçüğünkü ise Küçükköpek'tir (Canis Minör). Büyükköpek'teki en önemli yıldız, görebildiğimiz bütün yıldızların en parlağı ve Güneş'e en yakın yıldızlardan biri olan Akyıldız ya da Latince adıyla Sirius'tur (astronomide a Büyükköpek).
Orion'un yakınında, burçlar kuşağı takım yıldızlarından İkizler (Gemini) yer alır. İkizler'deki en parlak iki yıldız, adlarını Yunan efsanesinde Zeus'un ölümsüzlük verdiği oğulları Kastor ve Polydeuskes'ten (Polluks) alan Kastor (astronomide a İkizler) ve Polluks' tur ( p İkizler).
Burçlar kuşağının bir başka takımyıldızı, Herakles'in öldürdüğü Nemeia aslarıı olduğu varsayılan Asları'dır (Leo). Aslan'ın en parlak, yani a yıldızı Regulus'tur. Kutup Yıldızı' nın yakınlarındaki Ejderha ya da Latince adıyla Draco takımyıldızı da, adını Herakles' in bir başka kurbanından, Hesperidler'in bahçesindeki altın elmalı ağaca bekçilik ettiği kabul edilen ejderhadan alır. Ejderhanın yakınlarında, Çoban (Boötes) takımyıldızı ve bunun parlak, turuncuya çalan kırmızı a yıldızı Arktürüs bulunur.
Orion'u öldüren akrep, Akrep (Scorpius) takımyıldızı olarak görünür. Bunun orta yerinde, bilinen en büyük yıldızlardan biri olan, kırmızımsı renkli Akrep Yüreği ya da Latince adıyla Antares (a Akrep) yer alır. Bu yıldız Güneş'ten yüzlerce kez daha büyüktür.
Kutup Yıldızı'nın (Polaris) belirlediği Kuzey Kutbu'na en yakın noktadaki en parlak yıldız, Çalgı (Lyra) takımyıldızının a yıldızı olan Vega'dır. Vega'nın yakınında çok soluk bir başka yıldız daha gözükür; ama, bu iki yıldız gerçekte birbirlerine yakın değillerdir ve yalnızca Yer'den bakıldığında böyle görünürler.
Perseus'un deniz canavarından kurtardığı kansı Andromeda ve onun annesi Kassiepeia ile babası Kepheus'un adları da takımyıldızlara verilmiştir. Türkçe'de bu takımyıldızlar, sırasıyla Perse (Perseus) ya da Kahraman, Andromeda, Koltuk (Cassiopeia) ve Şefe (Cepheus) adlarıyla bilinir. Koltuk, Kutup Yıldızı'na göre Büyükayı ile bakışımlı bir konumda bulunduğu için kolayca tanınabilir. Bu takımyıldızın büyük bir W oluşturan beş parlak yıldızı vardır. Perse'nin (3 yıldızı Umacı' dır (Algol). Bu yıldıza Algol ya da Türkçe karşılığıyla Umacı adının verilmesi, belki de onun her zaman ayrı parlaklıkta olmadığının keşfedilmesinden kaynaklanmıştır. Umacı, üç günden biraz daha kısa ve düzenli aralıklarla soluklaşıp yeniden eski parlaklığına döner. Bunun nedeni, Umacı'nın aslında tek bir yıldız değil, birbirinin çevresinde dolanan ve biri ötekinden çok daha soluk iki yıldız olmasıdır; soluk olan, parlak olan ile Yer'in arasından geçerken öbürünü örter ve parlaklığının azalmasına yol açar.
Güney gökkürenin küçük, ama en ilginç takımyıldızı, Güneyhaçı ya da Latince adıyla Crux ya da Crux Australis'tir. (Crux sözcüğü Latince'de "haç", australis ise "güney" anlamına gelir.) Güneyhaçı, güney gökkutbuna oldukça yakın bir bölgede yer alır. Güneyhaçı'nın en parlak a ve Y yıldızları güney gökkutbunun yerini gösterir. Bu iki yıldız, ilk Avrupalı kâşiflere güney denizlerine inme cesaretini veren bir kılavuz işlevi görmüştür.
Takımyıldızlar yıldızlardan başka bulutsu, yıldız kümesi ve gökada gibi başka gökcisimlerini de içerirler. Boğa (Taurus) takımyıldızındaki ünlü Yengeç bulutsusu; Samanyolu Gökadası'na en yakın olan Andromeda Gökadası; Boğa takımyıldızındaki Ülker kümesi (Pleiades); güney yarıküreden görülebilen Kılıçbalığı (Dorado) ve Tukan (Tucana) takımyıldızlarının belirlediği kesimde yer alan, Samanyolu Gökadası'nın uydusu olan Macelları Bulutları bunlara örnektir.
Bu maddedeki yıldız haritalarında, bazı parlak yıldızlarla birlikte, bütün takımyıldızlar gösterilmiştir. Bazı gazetelerde, o ay içinde görülebilecek takımyıldızları ve bunlarla birlikte, gezegenlerin yörüngelerini gösteren haritalar verilir. Ayrıca büyük kitabevlerinde yıldız atlasları da bulunabilir. Planetaryumlardaki gösterilerde takımyıldızları da izleme olanağı vardır (bak. Plarıetaryum).
302. sayfadaki listede bütün takımyıldızların Türkçe ve Latince adları astronomlarca kullanılan kısa adları ile verilmiştir. Takımyıldızların Türkçe adları, genellikle Latince adın anlamım da belirtir; Latince özel adlar ise Türkçe'de olduğu gibi korunmuştur.