SES BİLGİSİ TÜRKÇE DERSİ KONU ANLATIMI Büyük Ünlü Uyumu Küçük Ünlü Uyumu Kaynaştırma Ünsüzlerle İlgili Özellikler

SES BİLGİSİ TÜRKÇE DERSİ KONU ANLATIMI Büyük Ünlü Uyumu Çok heceli kelimelerde ünlüler hep kalın ya da hep ince olmalıdır. Buna büyük ünlü uyumu denir. çocukça -> Hepsi kalın yeşillik -> Hepsi ince Ses değişikliğine uğrayarak büyük ünlü uyumuna uymayan sözcükler de vardır. Örnek: anne, kardeş, hangi, elma. Türkçe'de bazı ekler(-ken, -leyin, -daş, -yor, imtrak, -msi, -gil) kimi kelimelerde uyumu bozar. Örnek: koşarken, akşamleyin, geliyor. Tek heceli kelimelerde ve birleşik kelimelerde ünlü uyumu aranmaz. Küçük Ünlü Uyumu Bir kelimenin ilk hecesinde düz sesli harf(a,e,ı,i) varsa, diğer hecelerinde de düz sesli harf olması gerekir. Kelimenin ilk hecesinde yuvarlak sesli harf(o,ö,u,ü) varsa, diğer hecelerinde ya düz-geniş(a,e) ya da dar yuvarlak(u,ü) sesli bulunması gerekir. Buna küçük ünlü uyumu denir. İlk hece  Sonraki hece  a-e-ı-i  a-e-ı-i o-ö-u-ü  a-e-u-ü   Not: Küçük ünlü uyumunda yanyane gelen heceler dikkate alınır. Örneğin, "kolaylık" kelimesinin tüm hecelerine bakarsak ilk hecedeki yuvarlak sesli o'dan sonra ikinci hecede düz-geniş a, son hecede düz sesli ı yer almıştır. Birinci ve üçüncü heceyi dikkate aldığımızda yuvarlaktan sonra düz sesli geldiği için kelimenin küçük ünlü uyumuna uymadığını sanabiliriz. Halbuki bu kelime küçük ünlü uyumuna uymaktadır. Çünkü yuvarlaktan sonra düz-geniş, düzden sonra düz sesli harf kullanılmıştır.  Ünlü Düşmesi İki heceli kimi kelimeler ünlüyle başlayan bir ek alınca, kelimenin ikinci hecesindeki dar ünlü düşer. Buna hece düşmesi denir. omuz-u -> omzu ağız-ı -> ağzı Yapım eki almış bazı kelimelerde de ünlü düşmesi görülür. Örnek: sarı- ar-mak -> sararmak, devir-ik, devrik Bazı birleşik kelimelerin oluşumu sırasında ünlü düşmesi görülür. Örnek: kayıp etmek -> kaybetmek, ne için -> niçin İki heceli kimi yabancı kökenli kelimelerde de ünlü düşmesi görülür. Örnek: şehir-i -> şehri, hüküm-ü -> hükmü Ünlü Aşınması Yer bildiren bazı Türkçe kelimelere ünsüzle başlayan bir ek gelince, kelimenin son hecesindeki ünlü düşer. ileri- de -> ilerde bura-da -> burda Ünlü Türemesi Bazı Türkçe kelimeler sonlarına -cik/-cık ekini aldıklarında bir ünlü türemesi olur. bir-cik -> biricik dar-cık -> daracık Ünlü Daralması "a", "e" ünlüleriyle biten fiillerden sonra -yor eki gelirse fiilin son ünlüsünde daralma olur. başla-yor -> başlıyor gelme-yor -> gelmiyor Kaynaştırma Türkçede iki ünlü yan yana gelmez. Ünlüyle biten bir kelimeden sonra ünlüyle başlayan bir ek gelirse, araya y,ş,s,n seslerinden biri girer. Bu olaya kaynaştırma denir. elma-y-ı aklı-n-ı Not: İki ünlü arasına girmeyen bu sesler kaynaştırma değildir. Ulama Ünsüzle biten bir kelimeden sonra, ünlüyle başlayan bir kelime gelirse, ilk kelimenin son sesini ikincinin ilk hecesine bitişik okumaya ulama denir. Seni bir gün çekip aldılar benden.  Ünsüzlerle İlgili Özellikler    Sert  Yumuşak  Sürekli  f,h,s,ş  ğ,j,l,m,n,v,y,z  Süreksiz  p,ç,t,k  b,c,d,g  Sert Sessiz Benzeşmesi Dilimizde sert ünsüzle(f,s,t,k,ç,ş,h,p) biten kelimelere c,d,g ile başlayan bir ek getirildiğinde c,d,g ünsüzleri sertleşir ve ç,t,k ya dönüşür. Bu olaya sertleşme denir. hafif-ce -> hafifçe balık-cı -> balıkçı Not: Sertleşme rakamların sonuna getirilen eklerde de aranır. Örnek: 1923'te, 1960'ta Sert Sessiz Yumuşaması p,ç,t,k seslerinden biriyle biten bir kelime ünlü ile başlayan bir ek aldığında sözcüğün sonundaki ünsüz yumuşar, b,c,d,g,ğ'ye dönüşür. dolap-ı -> dolabı ılaç-a -> ilaca Özel isimlerde yumuşama olmaz. Örnek: Zeynep'i, Tarık'ı Tek heceli Türkçe kelimelerin çoğunda ve kimi yabancı kelimelerde yumuşama olmaz. Örnek: at-ı, hukuk-u Ünsüz Düşmesi Türkçede k sesiyle biten kelimelerden sonra -cik eki gelirse kelimenin sonundaki k sesi düşer. küçük-cük -> küçücük ufak-cık -> ufacık Not: "ufak, yüksek, alçak..." kelimelerinden (-e)l ekiyle türetilmiş fiillerde de ünsüz düşmesi görülür.  Örnek: ufak-l -> ufal, yüksek-l -> yüksel Ünsüz Türemesi Yardımcı fiille yapılmış bazı birleşik fiillerde bir ünsüzün türediği görülür. his-etmek -> hissetmek af-etmek -> affetmek Göçüşme Türkçede bazı kelimelerde ünsüzlerin yer değiştirdiği görülür. Yerel söyleyişlerden kaynaklanan bu durum yazı dilinde görülmez. kibrit -> kirbit ekşi -> eşki