İyi Bir özet Nasıl Çıkartılır?İyi Bir Özet Çıkarmanın Yolları Nelerdir?

1. Özet yapmaya başlamadan metni iyi anladığınızdan emin olunuz:
Metni iyi anlamak için, dikkatle okuyunuz, bilmediğiniz terim ve kelimeleri öğreniniz, yazının kuruluş şemasını, yapısını araştırınız. Metni iyi anlamazsanız, özetiniz anlaşılmaz olacaktır, yahut en azından tutarsız olacaktır.

Özet yaparken anlamadığınız bölümleri, anlamış gibi görünmek için, metni biraz değiştirerek aktarma gibi kurnazlıklara girişmeyiniz. Özeti değerlendiren kişi, bu kurnazlığı kolayca farkedecek ve özetinizi başarısız bulacaktır.
Özetleme, görüldüğü gibi, her şeyden önce sistemli bir okuma alıştırması, okuma egzersizidir.


2.Metni Parçalara Bölünüz:
Her metnin belirli bir parçasında temel bir fikir ortaya konulur ve geliştirilir. Bir metindeki temel fikirlerin sayısı sınırlıdır. Metni bu temel fikirlerin sınırlarını gösterecek biçimde sayfa üzerinde kalemle bölümlere ayırınız, ayırdığınız her parça ele alınan ve geliştirilen bir temel fikrin bulunduğu yer olmalıdır. Kural olarak çok kısa metinlerde her paragraf yeni bir fikri gösterir. Çok zaman aynı fikir birçok paragraf içinde de geliştirilebilir, fikrin geliştirilmesi örnekler yoluyla, açıklamalarla vb. yapılabilir.

Okuyup anlama işini bitirdikten sonra özetlenecek metnin yapısını ve planını yeniden kurmanız gerekmektedir. Metnin yapısını bir sahife üzerinde çizerek şemalaştırmadan özeti yazmaya başlamayınız. Metnin planını bir sahife üzerinde bir şema yardımıyla göstermek çok iyi bir yöntemdir. Bu şema üzerinde değişik elementler arasındaki ilişkileri, sayılarla, oklarla vb. gösterebilirsiniz.

Özeti yazmaya başlamadan önce özetlenecek metnin planını çıkarmak, temel yapısını şemalandırmak zorunludur, kaçınılmazdır.

3. Temel fikirleri bulunuz ve onları kendi cümlelerinizle ifade ediniz.
Metnin her bölümünde bir cümle ile ifade edilebilecek bir fikir, bir kavram, bir delil anlatılır. Özet çıkarırken metinden bu fikri en iyi ifade eden cümleyi bulup onu almak ve özetinize koymak doğru değildir, yapılması gereken daha doğru şey o fikri kendi cümlenizle ifade etmektir.

Özetleme aynı zamanda yazılmış bir yazıyı, tekrar yazma, yeniden yazma, daha kısa yazma alıştırmasıdır. Bundan dolayı, yazma alıştırmaları yapmak ve bu yolla yazı sanatını öğrenmek isteyenler için özetleme, iyi bir fırsattır.
Böylece metnin iskeletini çıkardıktan sonra metni tekrar okumak ve temel fikirlerin doğru olarak sıralanıp sıralanmadığını kontrol etmek gerekir. Yardımcı fikir gibi görünen ikinci derecedeki bir fikir, bir temel fikir olabilir, yahut bunun tersi doğru olabilir.

Özet yapanlar, asli ve temel unsurları doğru tespit edebilmek için metni oluşturan elementleri hiyerarşik bir şekilde sıralama görevini üstlenmek zorundadır.

4. Temel Fikirleri Düzenleyiniz:
Eğer okuduğunuz yazar usta ise metin iyi düzenlenmiş olacaktır, dolayısıyla metnin iç düzenini kavramanız kolay olacaktır. Bu durumda kolayca metnin nasıl organize olduğunu fark edeceksiniz. Yine de özet bazen fikirleri daha etkili tarzda ortaya koyabilmek için yeniden düzenlemeyi gerektirebilir, bu durumda metni yeniden düzenlerken bağlaçlardan, açık ve mantıki bağlardan faydalanılmalıdır. Özetlenen metnin aslı iyi düzenlenmiş olsa bile özetlerken bazen yeniden düzenleme zorunludur. Özetlerde bağlantılar asıl metinden de iyi bir tarzda ifade edilmelidir: Bunlar, sebep ilişkileri, sonuç ilişkileri, amaç ilişkileri, tezat ilişkileri, denklik vb. ilişkileridir.

Asıl metnin yapısı, özette bazen daha açık bir tarzda ortaya konulmak zorundadır.

5. Asıl Metnin Oranlarına Sayı gösteriniz:
Asıl metnin bölümleri arasındaki oranı bulunuz, bu oranı özetinize yansıtınız. Özetten bazı bölümleri keyfi olarak çıkarmayınız. Bu, yine de metni paragraf, paragraf özetlemeniz anlamına gelmez: Temel fikir sayılmayan örnekleri, gereksiz tasvirleri tamamen özetlemeniz gerekmez.
Özetinizde, asıl metnin oranlarına bağlı kalınız, ancak metnin paragraflarına aynen bağlı kalma zorunluluğu yoktur.

6. Sorulardan Kaçınınız:
Eğer metinde sorulmuş sorular varsa ve bu soru aslî bir elementse, soruyu aynen tekrarlamayınız, dolaylı bir anlatımla ondan söz ediniz: (Okumanın yararlarının ne olduğu soruluyor ve bu soruya cevap aranıyor...gibi.).


7. Ancak Çok Zorunlu Hallerde Alıntı Yapınız:
Yazarlar, bazen kendi fikirlerini mükemmel olarak özetleyebilir, bu özetler bazen o kadar yoğun, o kadar açık, o kadar güzel olur ki onları değiştirmenin içerik kaybından başka bir işe yaramadığını farkedersiniz. Böyle bir durumda dahi kendi kelimelerinizi ve cümlelerinizi tercih ediniz, yoksa metni özetlemek yerine kısmen kopyalamış olursunuz. Bazen metindeki bazı anahtar kelimeleri kullanmak zorunlu olsa bile, cümleleri yahut cümlecikleri bütün halinde aynen alarak meselenin içinden sıyrılma kurnazlığına kalkışılmamalıdır. Bunlar, özetinizde birer yapıştırma ve kopya etkisi yaratır.

Aslına bakarsanız, kendi bağlamları, kontekstleri dışında metinlerden koparılmış parçalar, sizin özetiniz içinde anlamlarını büyük ölçüde kaybederler, ayrıca yeni metinde yer alırken söz dizimi güçlükleri çıkarırlar. Bir alıntı yapılırken bu alıntının yeni bağlamında yani sizin metniniz içinde de aynı anlama geldiğindiğinden emin olmalısınız. Daha iyisi, uyumsuzluğu gidermek için o cümledeki fikri yeniden kendi bağlamınız içinde ifade etmek ve alıntı yapmaktan vazgeçmektir.

En emin yöntem, alıntı yapmamaktır, bu kural sadece yazar oldukça orijinal bir formül ifadede ediyorsa bozulmalıdır. Alıntılarda yeni terimler, sanatlı kelimeler ve ifadeler varsa bunları mutlaka tırnak içinde gösteriniz, tırnak işareti kullanmazsanız, kelimenin eş anlamlısını kullanarak yanlış anlamaları önleyiniz.
Özetlenen metinden alıntılar yapmak doğru değildir. Bu kural, sadece alıntı olarak alınacak sözün biçimi özel bir anlam taşıyorsa çiğnenmelidir.

8. Özette ileri sürülen fikirlerin yazara ait olduğunu belirtmek yararsızdır:
Bir özette doğrudan yahut dolaylı olarak ileri sürülen fikirlerin tamamı, asıl metnin yazarına aittir. Sizin kendi sesiniz, onunkinin ardında tamamen ortadan silinmelidir, siz yorum yapmamalı ve kendi bakış açınızı özete yansıtmamalısınız. Yapılacak en iyi şey, yazarın dediklerini mümkün olan en iyi biçimde yansıtmaktır.

Özetinizde, sizin müdahalenizin hiçbir izi bulunmamalıdır.