İran kültürü çok çeşitli ve çok boyutlu olma özelliğine sahiptir. Bu özelliğin bir yönü tarihi gelişmelere, diğer yönü ise etnik, din ve dil kökenli unsurlara dayanmaktadır. İslâm öncesi kültür, İslâm sonrası kültür ve Modern Dünya Kültürü. İran, kültür ve tarihi açıdan; din, dil, ve ırk fenomenleri ise sosyal açıdan İran kültürünün çeşitliliğini ve çok boyutluluğunu gösterir. Bununla beraber gelenek ve görenekler halk edebiyatı, giyim kuşam, bayram ve yas merasimleri de kültürün çok boyutluluğuna örnek gösterilebilir.
|
İran kültürü çok çeşitli ve çok boyutlu olma özelliğine sahiptir. Bu özelliğin bir yönü tarihi gelişmelere, diğer yönü ise etnik, din ve dil kökenli unsurlara dayanmaktadır. İslâm öncesi kültür, İslâm sonrası kültür ve Modern Dünya Kültürü. İran, kültür ve tarihi açıdan; din, dil, ve ırk fenomenleri ise sosyal açıdan İran kültürünün çeşitliliğini ve çok boyutluluğunu gösterir. Bununla beraber gelenek ve görenekler halk edebiyatı, giyim kuşam, bayram ve yas merasimleri de kültürün çok boyutluluğuna örnek gösterilebilir.
İran çok sayıda maddi ve manevi kazanımlara sahiptir. Her toplumun kültür ve medeniyetini oluşturan bu kazanımlar, İran medeniyetinin büyük özelliği olarak tarihteki önemini farklı boyutlarda sürdürmektedir. Ülkemizin farklı yörelerinde var olan kavmiyetler ve onlara ait adet ve gelenekler ve giyim kuşam tarzı, o bölgenin coğrafi ve iklim koşullarının yanı sıra hayat tarzı ve inançlarıyla da yakından alakalıdır.
Örneğin, İran halkının geleneksel kıyafetleri, farklılıklara rağmen zahiri anlamda ortak özelliklere sahiptir. Kadınlarda özellikle Türkmen’lerde ve Zerdüşt inancına sahip kadınlarda başlıklar ve çeşitli baş örtüleri kullanılnılırken, Beluçi kadınlarda ise başlık yerine daha çok sarık tercih edilmiştir. Bu tercih bölgenin iklim şartlarına uygun bir örtü türüdür. Yine Kürt kadınları, etekleri fırfırlı uzun ve bol bir gömlek giyerler. Kolları ise bazen dar, baze de bol olur, kenarları motiflerle süslenir. Genel olarak geleneksel kıyafetlerin dikiminde altın sarısı içeren kumaşlar tercih edilir. Eskiden yelek gibi giyilen bir tür jeket üzerine altın veya gümüş sikkeler ya da rengarenk pullar dikilirdi.
Önemli olan bütün bu etnik grupların oldukça köklü ve zengin bir kültüre sahip olmaları ve tek bir çatı altında bu zenginliği paylaşmasıdır. Bu yüzden İran, kültür ve sanat zenginliği açısından dünyanın en önemli ülkelerinden biridir. Ülkede yaşayan farklı etnik gruplar, aşiretler ve oymaklar kendi adet ve geleneklerine sahip olmakla birlikte ortak kültür zenginliğini paylaşmayı bilen bir ülkedir.
Her ne kadar bir İslam devleti olsa da İran'da; Museviler, Hıristiyanlar, Şii ve Sunni Müslümanlar, Hindular, Bahaîler, Zerdüştçüler, Sâbiîler ve Yezidiler gibi farklı dinlere mensup insanların yanı sıra Azeriler, Kürtler, Farslar, Araplar, Lurlar ve Türkmenler gibi yine pek çok değişik halk bir arada yaşıyor.
Gerek tarihsel anlamda gerekse etnik anlamda bölgenin en zengin ülkelerinden biri olan İran'da mutfak kültürü de bu çeşitliliği içinde barındırıyor.
Dünyanın en güzel şaraplarının yapıldığı Şiraz üzümünün kökenlerinin İran'a dayandığı geleneksel İran mutfağında taze ve kurutulmuş meyve ve sebzeler, pirinç, et, kuru yemiş ve çeşitli baharatlar yemeklerde birlikte kullanılıyor. İran'da kuzu, tavuk ve ördek gibi et çeşitleri bolca tüketilmesine rağmen deniz mahsulleri ise oldukça az tüketiliyor.
Yemeklerde patlıcan, bal kabağı, ıspanak, bezelye, kabak veya havuç gibi pek çok sebze daha çok et ve pilavda kullanılıyor. Yeşil salataların yanı sıra yemeklerin yanında domates, salatalık, soğan, turşu, limon, yoğurt da eşlikçi olarak yer alıyor. Sofralarda kişniş otu, fesleğen ve tarhun gibi taze baharatların yanı sıra lavaş ekmeği de her zaman bulunuyor.
Dünya safran üretiminin yüzde 80'inden fazlasını İspanya, İtalya ve Yunanistan gibi ülkelerle birlikte gerçekleştiren İran'da safran üretiminin tarihi de bölge tarihi kadar eskilere dayanıyor. Dünyanın en pahalı baharatı olan safran İran'da yüzyıllardır hem tedavi amaçlı hem de yemeklere lezzet ve renk vermesi için kullanılıyor.
Ekmeğin sofradan hiç eksik olmadığı İran, yassı ve kabarık ekmek çeşitleri açısından oldukça zengindir. "Naan" olarak adlandırılan ekmek çeşitleri arasında taftoon, barbari ve lavaş gibi düz ekmeklerin yanı sıra üzüm suyundan yapılan dushabi, içerisinde biraz şeker bulunan ve özellikle kahvaltılarda yenilen shirmal gibi pek çok ekmek çeşidi var.Acı baharatların kullanılmadığı İran'da yemeklerde erik, nar, ayva, kayısı, kuru üzüm gibi meyvelerin yanı sıra zerdeçal, tarhun, kişniş gibi baharatlar bolca kullanılıyor. Görsel anlamda oldukça renkli olan İran mutfağında yemeklere farklı ve karakteristik tat katmak için kuru limon, tarçın, safran ve maydanoz gibi baharatlar tercih ediliyor.
Pilava "çilav" denilen İran'da pirinç ise kebaplarda, dolmalarda bolca kullanılıyor. Champa, rasmi, anbarbu, mowlai, sadri, khanjari, shekari ve doodi gibi birçok farklı çeşidi bulunan pirinç daha çok ülkenin kuzeyinde yetiştiriliyor ve yine yoğun olarak kuzeyde tüketiliyor. İran'da pirinç en çok pilav olarak tüketiliyor. Pilav ise birkaç farklı yöntemle pişiriliyor. Bunlardan biri olan kateh pişirme yönteminde yine bizdeki gibi pirinç tereyağında kavrulduktan sonra suyunu çekene kadar pişiriliyor ve üzerine bir bez konularak bir süre dinlendiriliyor. Damy yönteminde ise pirinç safran, nohut, bezelye veya mercimek gibi yiyeceklerle birlikte pişirilerek hazırlanıyor.
İran'da pilav ile yapılan chelo kebap, daha yumuşak bir kebap olan ve kıyma ile yapılan koobideh'in yanı sıra bütün etten yapılan chenjeh gibi birçok kebap çeşidi bulunuyor. Birçok açıdan Türkiye gibi komşu ülkelerin kebaplarına benzeyen İran kebaplarında domates ve soğan ise kullanılan belli başlı sebzeler arasında yer alıyor. Kebab barg, kebab bolghari, kebab soltani, kebab tosh, kebab hosseini, kebab shirazi ve joojeh kebab gibi tavuk etinden, kıymadan veya bütün etten yapılan birçok farklı kebap çeşidi İran'da sevilerek tüketiliyor.
Sebze ve meyvelerden yapılan dolma da İran mutfağına özgü tatlardan biri. Üzüm, kabak ve ıspanak yaprakları, domates ve patlıcan gibi yiyecekler dolma yapımında kullanılırken; çeşitlilik bölgelere göre farklılık gösteriyor. İçerisinde et, pirinç, maydanoz ve çeşitli baharatlar bulunan dolmalarda aynı zamanda sirke, limon, tuz ve şeker de kullanılıyor. Özellikle meyve dolmaları İran mutfağında geleneksel bir yere sahip. Bu dolmalar yapılırken öncelikle meyveler pişiriliyor ve daha sonra içlerine et, çeşitli baharatlar ve kimi zamanda domates sosu konuluyor.
İran'da tatlılarda portakal ve gül suyu yoğunlukta kullanılıyor. Safranlı ve gül suyu ile yapılan dondurmaların yanı sıra baklava, helva ve pirinçten yapılan kurabiyeler de bolca tüketiliyor. İran'ın en popüler tatlıları arasında zulbia, bamieh ve gush-e Fil yer alıyor. Oval bir şekle sahip olan bamieh yağda kızartılıyor ve ballı yeniliyor. Zulbia da bir hamur tatlısı ancak birbirine geçmiş ince yuvarlak şeritler halinde yağda pişiriliyor ve şerbetlendikten sonra servis ediliyor.
İran'da içki içmek yasak olduğu için maalesef içki bulunmuyor. Biralar ise alkolsüz. Bu nedenle yemeklerde daha çok soğuk içecekler tercih ediliyor. Geleneksel içeceklerin başında ise duh geliyor. Duh yoğurt, kuru nane, su veya sodadan yapılıyor. Meyve şerbetlerinin yanı sıra maden suyu veya normal sudan yapılan; içerisinde sirke, şeker ve kuru nane bulunan sekanjebin de İran'da yemeklerde veya sonrasında içilen içecekler arasında yer alıyor. Nar, havuç, kantalup kavun, karpuz suyu da sıcak yaz aylarında tercih edilen içecekler arasında. Ancak çay bizde olduğu gibi İran'da da ulusal içecek olarak kabul görülüyor. Yine aynı şekilde papatya, zencefil, safran, gül, yasemin gibi bitkilerden de sağlıklı çaylar yapılıyor.İran'a özgü tatlar
Aashe Reshte
Bir çeşit noodle çorbası olan aashe reshte'nin içerisinde "reshteh" adı verilen İran'a özgü bir spagetti bulunuyor. Çorba; nohut, mercimek, siyah fasulye, soğan, peynir altı suyu (kashk) ile yapılıyor. Üzerine ise kızgın yağda kızdırılmış kuru nane dökülerek servis ediliyor.
Ash-e anār
Ash-e anār, nardan yapılan bir çeşit çorba. İçerisinde kuru ve ikiye ayrılmış sarı bezelye, kuzu eti, pirinç, soğan, maydanoz, kuru nane, zerdeçal, şeker, ıspanak ve misket limon suyu bulunuyor.
Chelo kebap
Chelo kebap pilav ile birlikte servis edilen bir kebap çeşidi. Sığır eti veya koyun etinden yapılıyor. Pilav daha çok basmati pirinçle hazırlanıyor ve safranlı oluyor. Her ne kadar günümüzde uygulanmasa da kebap geleneksel olarak pilavın üzerine çiğ yumurta sarısı kırılarak servis ediliyormuş.
Adas Polo
Adas Polo, mercimek, hurma, kuru üzüm, soğan ve safranlı bir pilav çeşidi. İran'da pilav birçok farklı sebze ile pişirilebiliyor. Örneğin baghali polo, et, safran ve dereotu ile, lubia polo yeşil fasulye, soğan, domates salçası ile, zereshk polo ise bir çeşit üzüm (zereshk), soğan ve safranla pişirilen pilav çeşitleri arasında yer alıyor.
Kashke Bademjoon
Daha çok lavaş gibi yassı ekmeklerle birlikte meze veya sos olarak yenilen kashke bademjoon patlıcan ile yapılıyor. İçerisinde patlıcanın yanı sıra domates salçası, soğan, karabiber, kashk adlı bir çeşit krema ve zerdeçal bulunuyor.
Ghormeh sabzi
Çeşitli baharat ve sebzelerle yapılan bu güvecin içerisinde ıspanak, dereotu, maydanoz, kuzu veya sığır eti, soğan, zerdeçal, kişniş, çemen otu, frenk soğanı ve kuru limon gibi pek çok farklı sebze ve baharat bulunuyor.
Tah-chin
Tah-chin içerisinde tavuk bonfilesi bulunan ve dışı safranlı pilavla kaplı olan bir çeşit geleneksel yemek.
Bastani
Dondurma anlamına gelen bastani İran'da İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra yoğun olarak tüketilmeye başlandı. Dondurmaların içerisinde safran, gül suyu gibi değişik malzemeler kullanılıyor. Dondurmalar aynı zamanda yoğun krema kıvamına sahip.
Falude
Geleneksel İran tatlılarından biri olan falude, bir çeşit şerbet&dondurma. İçerisinde gül suyu, şeker, misket limon, pirinç veya şehriye çubuğu bulunuyor. İsteğe bağlı olarak üzerine nane, fıstık, çilek ve vişne şurubu eklenebiliyor.
Shirini-e Berenji
Pirinç unundan yapılan bir çeşit kurabiye.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder