Deyimler,dört gramer yapısından oluşmaktadır:
1- Tek bir kelimeden ibaret olup,semantik manasına göre dikkate alınarak.
2- Bileşil fiillerin kendisinden önce gelen kelimeye karşı elde ettiği hakimiyetle.
3- İsmin fiile hakim oluşuyla.
4- Her iki öğenin eşit oranda kalıplaşmasıyla meydana gelir.
Deyimlerin ana karakterini anlamak için cümle içindeki kullanılışlarına dikkat etmek gerekir.Yukarıda sıralanan nitelikler göz önüne alınarak,deyimlerin gruplandırılması şöyle yapılabilir:
1-ALAY VE EĞLENME MAKSADIYLA YAPILAN DEYİMLER:
a- Tasviri olup fiil karakteri taşımadan kullanılanlar:
Örnek: Ayran budalası
b- Bir hüküm ifade edip atasözü değerine ulaşanlar:
Örnek: Atı alan Üsküdar'ı geçti
c- Hikaye karakteri gösterenler:
Örnek: Hoppala
d- Fiilin hakim olduğu deyimler:
Örnek: Akıldan yana züğürt olmak
2-HİKAYE DEYİMLERİ:
a- Tasviri mahiyette olanlar:
Örnek: Adet yerini bulsun
b- Dua mahiyetinde olanlar:
Örnek: Bereket versin
c- Hitap olarak kullanılanlar
Örnek: Ayol
d- Üzüntüyü,eseflenmeyi ifade edenler:
Örnek: Ah aksi şeytan
e- Konuşmayı devam ettirmek amacıyla kullanılanlar:
Örnek: Ha,ne diyordum
f-Teselli mahiyetinde kullanılanlar:
Örnek: Adam sen de
3-TASVİR NİTELİĞİNDEKİ DEYİMLER:
a- Tasviri olanlar:
Örnek: Kuyu anası
b- Fiilin hakim olduğu deyimler:
Örnek: Alçak gönüllü olmak
4-MÜBALAĞA DEYİMLERİ:
a- Tasviri mahiyette olanlar:
Örnek: Ağzı açık kalmak
b- Alay ve eğlenme ihtiva edenler:
Örnek: Dananın kuyruğunu koparmak
c- Küçümseme,tahkir ve ihtar unsurlarını içine alanlar:
Örnek: Yüreğinde dağ açılmak
5-DUA DEYİMLERİ:
a- Nezaket ve iltifat unsurlarının hakim olduğu dua deyimleri:
Örnek: Allah bir arada kocatsın
b- Vecize mahiyetinde olan dua deyimleri:
Örnek: Nemrut'un ateşini Hz.İbrahim'e gülzar eden Allah,sizin de yaktığınız ateşi bize selamet nuru etsin.
c- İstihza yollu söylenen ve dalkavukluk çeşnisi ile bulunan deyimler:
Örnek: Allah akıl versin,çok yaşa
d- Allah'a şükür anlamında yapılan deyimler:
Örnek: Hamdolsun,bin şükür.
e- Büyü,tılsım bozmak veya yapmak için kullanılan deyimler:
Örnek: Üzerliksin hevasın,her dertlere devasın
6-İLTİFAT,DALKAVUKLUK,YALTAKLANMA VE SEVGİ DEYİMLERİ:
a- Saray çevresinde padişah ve diğer devlet ricalini tasvir,takdir ve dalkavukluk için kullanılan deyimler:
Örnek: Devletli,efendizadem
b- Sevgiliye veya yaranılmak istenen kimseye karşı kullanılan hitap deyimleri:
Örnek: A canım,canımın içi,ciğerimin köşesi,elmasım
c- Sevgiliyi veya yaltaklık edileni tasvir için kullanılanlar:
Örnek: Afeti can,gazali rana,hokka gibi ağızlı,kiraz gibi dudaklı
d- Sevilen veya yaranılmak istenen şahsa söylenen,fiilin hakim olduğu deyimler:
Örnek: Keremin arpa tarlası gibi yanmak
e- Aşırı bir alçakgönüllülük veya kendini küçültmekle yapılan dalkavukluklar,yalvarmalar,dua mahiyetinde olanlar:
Örnek: Bağışlayınız,af buyurunuz,Allah ömürler versin
7-BEDDUALAR:
a- Uzuvlar üzerine yapılan beddualar:
Örnek: Ağzı kurusun,burnu kırılsın,elleri yumurcaktan kopsun
b- Soyut anlam taşıyanlar:
Örnek: Adı batsın,Aklı kurusun
c- Vasıtala Beddualar:
Örnek: Ziftin pekini ye
d- Alay yollu beddualar:
Örnek: Deli diyenin tepesi delinsin,iki gözün bir delikten fırlasın
8-İHTAR MAHİYETİNDE DEYİMLER:
a- Tek kelimeden ibaret olanlar:
öravul,yıkıl v.b.
b- Soyut anlam taşıyanlar:
Örnek: Hanya'yı Konya'yı haddini bildiririm.
c- Uzuvlara dayanılarak yapılan ihtarlar:
Örnek: Ağzını düzelt,dilini tut
d- Vasıtalı ihtarlar:
Örnek: Eşek sudan gelinceye kadar dövmek
9-KÜFÜR VE HAKARET DEYİMLERİ:
a- Tek kelime halinde olan,içinde tasviri,soyutluk ve hafif bir şekilde kıyaslama unsurları bulunan küfür ve hakaret deyimleri:
Örnek: Alık,balkabağı,marsık,kınamsık
b- Tek kelime halinde olan fiili hakaret deyimleri:
Örnek: Zıbarmak,kudurtmak
c- Birden fazla kelimeli fiili hakaret deyimleri:
ör.Boyundan büyük işe kalkışmak
d- Tasvir unsuru hakim olanlar:
Örnek: Ayran budalası,düz taban,çenesi düşük
e- Hayvanlardan yararlanılarak yapılan ve herif gibi kelimelerle beraber kullanılan ağır küfür ve hakaret deyimleri:
Örnek: Ağanın beygiri,kılkuyruk herif,köpoğlu v.b.
10-SES TAKLİTLERİYLE MEYDANA GELEN DEYİMLER:
Bu deyimler,doğadaki tabii ses taklitleriyle yapıldıkları gibi anlamsız kelimelerin yan yana gelmesiyle de meydana gelebilirler. Bunlarda amaç,tasvir ettikleri semantik manadır.Söz konusu ses taklidi bir kelimeyle açıklanır.
Örnek: Bıcı bıcı yapmak.
kaynak alıntı
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder