Isı maddeleri etkiler 5.sınıf fen veteknoloji konu anlatımı
ISI MADDELERİ ETKİLER
Maddeler Isının Etkisiyle Genleşir
Katılarda Genleşme
Isının etkisiyle sıcaklıkları artan maddelerin boyutları da değişir.
Isının etkisiyle maddelerin boyutlarının değişmesine genleşme denir.
Genleşme, maddelerin cinsine göre farklılık gösterir.
Gözlük
camları çerçeveler ısıtıldıktan sonra takılır. Böylece ısının etkisiyle
çerçeveler genleşirse camın düşüp kırılması önlenmiş olur.
Sıvılarda Genleşme
Ağzına
kadar dolu olan çaydanlık ya da tencere ısıtılınca taşar. Bu olay
yalnızca katıların değil, sıvıların da genleştiğini gösterir. Genleşen
suyun hacmi arttığı için çaydanlığa sığamaz, taşar.
Sıvılar,
katılara göre daha fazla genleşir. Çaydanlıktaki su genleşirken,
çaydanlık da genleşir. Ancak su daha fazla genleştiği için taşar.
Termometreler
sıvıların genleşmesinden yararlanılarak yapılmıştır. Termometrelerde
civa ya da renklendirilmiş alkol kullanılır. Termometrenin içindeki
sıvı, sıcaklık arttığında genleşerek yükselir. Sıvının seviyesine
karşılık gelen sayı o maddenin sıcaklığını gösterir.
Ne Kadar Genleşir?
Maddeler
ısı aldıklarında ne kadar genleşirse ilk sıcaklığına döndüğünde o kadar
büzülür, ilk sıcaklık ile son sıcaklık arasındaki fark fazlaysa
genleşme de fazla olmuştur. Fark azsa genleşme de az olmuştur.
Termometredeki sıvının ilk ve son sıcaklıkları arasındaki fark fazla
olduğu için sıvı çok genleşmiştir diyebiliriz.
Termometreyi buz dolu bir kaba koyduğumuzda içindeki sıvı daha çok büzülür.
Not:
Yerkabuğunu oluşturan kayaçların sıcaklığın etkisiyle genleşip
büzülmesi toprağın oluşmasına neden olan etkenlerden biridir.
Gazların
hacmi ısının etkisiyle büyük ölçüde artar. Bu nedenle bitmiş deodorant
ya da sprey kutularını ateşe atınca patlar. Kutuların içinde çok az
miktarda gaz kalır. Kutu ateşe atılınca çok az olmasına rağmen gaz
genleşerek kutuyu patlatır. Bu nedenle boş deodorant kutularını
kesinlikle ateşe atmamalıyız.
Gazlar, sıvı ve katılara göre daha fazla genleşir.
Genleşmenin Olumlu Etkileri
1.
Gazların genleşmesinden yararlanarak insanlar balonu
yapmışlardır. Balondaki hava ısıtılır. Isınan hava genleşerek hafifler.
Böylece balon yükselir, içindeki hava soğuyunca balon alçalır.
2.
Yangın sırasında sıcaklığın yükselmesi ile genleşen
maddelerin devre oluşturmasıyla yangın alarm sistemleri yapılmıştır.
3. Termometreler maddelerin sıcaklıkla genleşmesi özelliğinden yararlanılarak yapılmıştır.
4.
Ütü, fırın, buzdolabı, çamaşır ve bulaşık makinelerinde
kullanılan termostatlar genleşme oranları farklı maddelerden yapılır.
Belli bir sıcaklığa ulaşınca termostatlar devreyi ya kapatarak ya da
açarak cihazın sıcaklığını ayarlar.
Genleşmenin Olumsuz Etkileri
1. Yazın genleşen elektrik telleri, kışın büzülünce çok gerilip kopabilir.
2. Sıcak su konan cam bardak ya da tabaklar ani genleşmeden dolayı kırılabilir.
3. Çerçeveler genleştiği için gözlük camları düşüp kırılabilir.
4.
Metal malzemelerle yapılan levha, köprü, boru hattı ve tren
yollarında genleşmenin etkisiyle bükülmeler olabilir. Önlem olarak
köprüler, raylar yapılırken boru hatları döşenirken genleşme payı
bırakılır.
5. Mutfak tüpleri, konserve kutuları ve spreyler aniden ısınınca patlayabilir.
6. Kullanılan malzemelerin sık sık genleşip büzülmesi binanın yıpranmasına neden olur.
Buharlaşma
Bulutun
oluşmasını hatırlayalım: Yeryüzü sularının ısının etkisiyle buharlaşmam
sonucu bulutlar oluşur. Eğer hava sıcaklığı fazla ise buharlaşma daha
çok olur. Çünkü su buharlaşırken çevresinden ısı alır.
Kolonya
döktüğümüzde elimiz ıslanır. Bir süre sonra elimizin ıslaklığı gider
çünkü kolonya buharlaşır. Bu sırada elimiz serinler. Bunun nedeni
kolonya buharlaşırken elimizden ısı almasıdır.
Sıvılar
buharlaşabilmek için çevreden ısı alır. Yağmur yağdıktan sonra havanın
soğumasının nedeni yağmur sularının buharlaşırken etraftan ısı
almalarıdır.
Oyun oynadığımızda terleriz. Terleyince vücudumuz serinler. Çünkü ter buharlaşırken
vücudumuzdan ısı alır.
Yukarıda anlattığımız olayların tümünde sıvı maddeler buharlaşarak gaz hâle geçmiştir. Sıvılar buharlaşırken çevreden ısı alır.
Sıcak
ortamlarda buharlaşma daha fazla olduğu için yazın çamaşırlar erken
kurur. Buharlaşma her sıcaklıkta olur. Kışın da buharlaşma olur. Ancak
kışın suyun buharlaşması uzun zaman alır.
Bir Sıvının Buharlaşması Nelere Bağlıdır?
1. Havanın sıcaklığı: Soğuk havalarda buharlaşma az olur. Kışın çamaşırlar geç kurur.
2.
Havadaki nem oran: Havadaki su buharı (nem) oranı fazla ise
buharlaşma az olur. Karadeniz Bölgesi'nde havanın nem oranı fazla olduğu
için deniz suyu az buharlaşır.
3. Rüzgâr: Rüzgâr buharlaşmayı hızlandırır.
4.
Suyun yüzey genişliği: Geniş yüzeylerde buharlaşma hızlı
olur. Şekildeki pembe ve sarı kaba aynı miktarda su konuyor. İki kap da
aynı ortamda bir süre bekletiliyor. Kaplardaki su eşit büyüklükteki
bardaklara boşaltılıyor. Sarı kaptan boşaltılan su miktarı az olur.
Buharlaşma sıvının yüzeyinde meydana gelir. Sarı kaptaki suyun yüzeyi daha geniş olduğu için bu kaptaki su daha çok buharlaşır.
Yeryüzündeki
okyanusların yüzeyleri geniş olduğu için okyanuslarda özellikle Pasifik
(Büyük) Okyanus'ta buharlaşma daha fazla olur.
Okyanus, Deniz ve Göllerin Suyunda Bulunan Tuz Buharlaşır mı?
Okyanus,
deniz ve göllerde de su buharlaşınca tuz dibe çöker. Yurdumuzdaki Tuz
Gölü'nde yazın çok buharlaşma olur. Gölün kıyılarında tuz kalır. Bu
tuzlar toplanarak yemeklik tuz elde edilir.
Yoğuşma
Bulutları oluşturan su buharı, soğuk hava katmanında yoğuşarak su damlacıklarına, sonra da yağmura dönüşür.
Buzdolabından
çıkardığımız soğuk bir kabın dış yüzeyinde buğulanma olur. Bunun nedeni
havada bulunan su buharının soğuk kabın dış yüzeyine çarparak
yoğuşmasıdır.
Su buharı, soğuk ortamlarda yoğuşarak sıvı hâle
geçer. Gaz hâlindeki maddeler yoğuşurken çevreye ısı verir. Çevre
sıcaklığının düşmesi yoğuşmayı hızlandırır.
Metin, bir erlene su
doldurup ağzını delikli tıpa ile kapattı. Tıpaya suya değmeyecek şekilde
bir termometre geçirdi. Erleni ispirto ocağında ısıttı. Erlenin içinde
su buharı oluşmuştu. Bu sırada termometrenin sıcaklığı gittikçe
artmıştı.
Erleni ispirto ocağından alarak buz dolu kabın içine
koydu. Soğuk ortama konulunca erlenin içindeki su buharı yoğuşmaya
başladı. O sırada termometrenin sıcaklığı yükselmişti. Bunun nedeni su
buharı yoğuşurken etrafına ısı vermiştir.
Su buharlaşırken ısı alır, yoğuşurken aldığı ısıyı geri verir.
Gaz
madde soğuk ortamlarda ısı kaybederek yoğuşur. Gaz madde ısı verdiği
için soğuk ortam ısınır. Bazı günler yağmur yağarken havanın sıcak
olmasının nedeni budur.
Sıvı madde ısı aldığında buharlaşarak gaz hâline geçer. Gaz madde aldığı ısıyı verdiğinde yoğuşarak tekrar sıvı hâle geçer.
Kaynama
• Bir kaba su koyup ısıttığımızda suyun sıcaklığı gittikçe artar. Sıcaklık arttıkça buharlaşma hızlanır.
•
Isı vermeye devam ettiğimizde suyun içinde kabarcıklar
oluşmaya başlar. Su belli bir sıcaklığa geldiğinde kabarcıklar hâlinde
buharlaşmaya başlar. Bu olaya kaynama denir. Suda oluşan kabarcıklar su
buharıdır.
• Kaynayan suyu ısıtmaya devam
ettiğimizde suyun sıcaklığı değişmez. Su kaynarken sıcaklığı sabit
kalır. Çünkü kaynama sırasında suya verilen ısı enerjisi buharlaşma için
kullanılır.
Kaynama ve buharlaşmayı karşılaştırırsak;
Kaynama
• Sıvının her yerinde olur.
• Belli bir sıcaklıkta gerçekleşir.
• Kaynama süresince sıcaklık değişmez.
• Sıvının hızla buharlaşmasıdır.
.Buharlaşma
• Sıvının yüzeyinde olur.
• Her sıcaklıkta gerçekleşir.
• Buharlaşan maddelerin sıcaklığı değişebilir.
• Sıvının ısı alarak gaz hâle geçmesidir.
Erime ve Donma
Bir kaba buz doldurup oda sıcaklığında beklettiğimizde buz erimeye başlar. Buz erirken çevresinden ısı alır.
Buzun erimesi sırasında sıcaklık değişmez. Sabit kalır. Çünkü çevreden alınan ısı hâl değiştirme için kullanılır.
Eriyen suyu buzluğa koyup bekletirsek ısı vererek donar.
Ortamın sıcaklığı katı bir maddenin erime hızını etkiler.
Katı bir maddenin ısı alarak sıvı hâle geçmesine erime denir.
Isı kaybeden sıvı bir made donarak katı hâle geçer.
Eriyen maddelerin hacmi artar. Suda bu durumun tersi olur. Su donunca hacmi artar. Bu nedenle sular donunca su boruları patlar.
Buharlaşma - Yoğuşma - Erime - Donma - Kaynama
1. Erime ve buharlaşma olayları gerçekleşirken madde çevresinden ısı alır.
2. Yoğuşma ve donma olayları meydana gelirken madde ısı kaybeder.
3. Sürekli ısıtılan katı bir madde sırası ile sıvı ve gaz hâline geçer.
4.
Şekildeki buz sürekli ısıtılırsa eriyerek su olur. Isı
verilmeye devam edildiğinde su kaynayarak buharlaşır. Borudan çıkan su
buharı soğuk kaba çarptığında yoğuşarak su damlacıklarına dönüşür ve
ağırlaşan damlacıklar mavi kaba damlar.
5. Isıtılan
maddeler hâl değiştiriyorsa sıcaklık değişmez, sabit kalır. Eğer madde
hâl değiştirmiyorsa sıcaklık artmaya devam eder.
6. Kaynama, erime ve donma olayları belli bir sıcaklıkta gerçekleşir.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder